Οταν οι μολυσματικές και γεωπολιτικές επιδημίες εξαναγκάζουν την καθημερινότητα να φαντάζει με το κεφάλι προς τα κάτω ● Σε συνθήκες διπλής πανδημίας (μιας υγειονομικής, του κορονοϊού, και μιας γεωπολιτικής, του προσφυγικού-μεταναστευτικού) το «Περί τυφλότητος» παρουσιάζει μια ανατριχιαστική επικαιρότητα.

Το «Περί τυφλότητος» (1995) είναι το πρώτο μυθιστόρημα της αλληγορικής τριλογίας των «Περί...» του Ζοζέ Σαραμάγκου (1922-2010), όλα τα μέρη της οποίας έχουν κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Καστανιώτη. Τα άλλα δύο είναι το «Περί φωτίσεως» (2004) και το «Περί θανάτου» (2005).

Και τα τρία βασίζονται στην ξαφνική επικράτηση του αναπάντεχου, το οποίο, εκ πρώτης όψεως, φαντάζει εντελώς παράλογο με τη μέση κοινή λογική. Οι ασύμμετρες αλυσιδωτές αντιδράσεις που προκύπτουν οδηγούν, μέσα σε ελάχιστο χρόνο, σε απορρύθμιση των οικονομικών, κοινωνικών, οικογενειακών και θρησκευτικών σχέσεων και βέβαια του πολιτικού συστήματος που, μέσα στην εγγενή ανικανότητά του, καλείται να διαχειριστεί το απρόσμενο.

Κατά το συνήθειό του, ο Ζοζέ Σαραμάγκου δεν κατονομάζει τη χώρα στην οποία διεκτραγωδείται το απρόσμενο. Μπορεί να είναι μια οποιαδήποτε «δημοκρατία δυτικού τύπου» ή άλλη μεταποικιοκρατική ή μεταψυχροπολεμική χώρα. Ούτε στους χαρακτήρες του δίνει ονοματεπώνυμα, είτε είναι πρωταγωνιστές είτε κομπάρσοι.

Κοινό χαρακτηριστικό είναι το ότι όλοι τους προσπαθούν να προσαρμοστούν στο απρόσμενο, χωρίς να αναζητούν την αιτία που το προκάλεσε, με οδηγό το ορμέμφυτο της επιβίωσης, τη θέση που κατέχουν στην κοινωνική ιεραρχία και την επαγγελματική τους ιδιότητα, καθώς και τα προσωπικά στοιχεία του χαρακτήρα τους, ενώ οι πιο καπάτσοι από αυτούς και οι εγκληματίες προσπαθούν να επωφεληθούν από τα ανεξήγητα συμβάντα και να τα εκμεταλλευτούν προς ίδιον όφελος.

Με την ιδιότυπα απαράμιλλη τεχνική της γραφής του, ο Ζοζέ Σαραμάγκου ισορροπεί τη διαπλοκή του «λογικού» με το «παράδοξο», με απόλυτη πειστικότητα. Με εργαλεία τον βιτριολικό, υποδόριο σαρκασμό και τη διακωμώδηση της άμυαλης υποκρισίας και της ματαιότητας του ιδιοτελούς συμφέροντος, καταφέρνει να μας δημιουργήσει μια μοναδικά απολαυστική πεποίθηση: οι εξωφρενικές καταστάσεις που βιώνουν οι ήρωές του έχουν ήδη συμβεί στο παρελθόν ή, όπου να ’ναι, θα συμβούν στο μέλλον.

Στο «Περί φωτίσεως» οι ψηφοφόροι, χωρίς να το περιμένει κανείς, χωρίς να υπάρχει κανένας προφανής οργανωτής (είναι όλοι και κανένας), ψηφίζουν στις εκλογές σε ποσοστό ογδόντα τοις εκατό λευκό, απορρυθμίζοντας και οδηγώντας σε αδιέξοδο το πολιτικό σύστημα της χώρας.

Στο «Περί θανάτου» η θάνατος -ο συγγραφέας τη θέλει γένους θηλυκού- αλλάζει ετσιθελικά τις προαιώνιες συνήθειές της και από την πρώτη του Νέου Ετους δεν πεθαίνει κανείς. Στη χώρα επικρατεί μια ιδιότυπη κατάσταση «αναστολής θανάτου», που υπάρχει κίνδυνος να διαλύσει τα πάντα.

Σε συνθήκες διπλής πανδημίας (μιας υγειονομικής, του κορονοϊού, και μιας γεωπολιτικής, του προσφυγικού-μεταναστευτικού) το «Περί τυφλότητος» παρουσιάζει μια ανατριχιαστική επικαιρότητα.

Στη χώρα ένας τυχαίος κατά τα άλλα υγιής πολίτης της, που οδηγεί για το σπίτι του και περιμένει σε ένα φανάρι να ανάψει το πράσινο, ξαφνικά τυφλώνεται. Ο δεύτερος που τυφλώνεται είναι ο κλέφτης που προθυμοποιείται να τον πάει σπίτι του για να του κλέψει, παρά τις τύψεις που τον πιάνουν, το αυτοκίνητο. Τρίτος είναι ο οφθαλμίατρος στον οποίο προστρέχει ο πρώτος και ο οποίος ενημερώνει τις υγειονομικές αρχές, το υπουργείο, διότι, «αν πρόκειται πράγματι για επιδημία, είναι ανάγκη να παρθούν μέτρα».

Η αντίδραση του διευθυντή είναι η αναμενόμενη. Θεωρεί ότι είναι πολύ πρόωρο να ενημερώσει την ανώτερη ιεραρχία διότι, απλούστατα, του είναι αδιανόητη η πρόκληση ενός δημόσιου συναγερμού που θα μπορούσε να σημάνει η είδηση μιας ανήκουστης επιδημίας τυφλότητας.

Μετά τους αρχικούς δισταγμούς και τις παλινωδίες, όταν τα περιστατικά πληθαίνουν και οι πληροφορίες φτάνουν στο υπουργείο και από άλλες δημόσιες αρχές (για παράδειγμα, την αστυνομία), τη λύση, την κληροδοτημένη από την αρχαία εποχή της χολέρας και της πανούκλας, την κατεβάζει το κεφάλι του ίδιου του υπουργού: καραντίνα. «… Μέχρι να προσδιοριστούν οι λόγοι […] να βρεθεί η αγωγή και η θεραπεία της, κι ίσως ένα εμβόλιο που να προλαμβάνει την εμφάνιση μελλοντικών περιστατικών, όλοι όσοι είχαν τυφλωθεί, και ακόμα τα άτομα που βρίσκονται σε φυσική επαφή η άμεση σχέση, θα περισυλλέγονταν και θα απομονώνονταν, ούτως ώστε να αποφευχθεί περαιτέρω μετάδοση, η οποία, αν πραγματοποιούνταν, θα πολλαπλασιαζόταν λίγο ώς πολύ σύμφωνα με αυτό που μαθηματικά συνηθίζουμε να ονομάζουμε γεωμετρική πρόοδο».

Ανάμεσα στις εναλλακτικές λύσεις «κλειστού τύπου», που προτάθηκαν, ήταν ένα ανενεργό στρατόπεδο, ο χώρος μιας βιομηχανικής έκθεσης, ένα πτωχευμένο σουπερμάρκετ και ένα εγκαταλελειμμένο φρενοκομείο. Οπως ίσως μαντεύετε, για αμυντικούς, οικονομικούς και νομικούς λόγους επελέγη το φρενοκομείο, ένα εντελώς ακατάλληλο κτήριο με κατεστραμμένες υποδομές. Τη φρούρηση της «κλειστής δομής» αναλαμβάνει ο στρατός με εντολή να πυροβολεί στο ψαχνό όποιον αποπειραθεί να δραπετεύσει. Από εδώ και μετά αρχίζει το πραγματικό τραγελαφικό γαϊτανάκι του τρόμου και του παραλόγου.

Παραθέτω στη συνέχεια ένα εκτεταμένο απόσπασμα που αναδεικνύει τη διπλή επικαιρότητα του μυθιστορήματος. Ο διοικητής της «κλειστής δομής» ανακοινώνει στους έγκλειστους το «επιδημιολογικό πρωτόκολλο» του εγκλεισμού τους από τα μεγάφωνα, φωνάζοντας πρώτα τρεις φορές «Προσοχή», σε τόνο που θυμίζει το εφιαλτικό «Achtung» των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης.

[...] Η κυβέρνηση λυπάται που αναγκάστηκε ν’ ασκήσει αποφασιστικά αυτό που θεωρεί δικαίωμα και καθήκον της, να προφυλάξει δηλαδή με κάθε μέσο τον πληθυσμό ενώπιον της κρίσης που αντιμετωπίζουμε, η οποία κατά τα φαινόμενα μπορεί να προσδιοριστεί σαν είδος επιδημικού ξεσπάσματος τυφλότητας, που προσωρινά περιγράφεται ως λευκή πληγή, ελπίζει ότι μπορεί να βασίζεται στον πατριωτισμό και στη συνεργασία όλων των πολιτών για να σταματήσουμε τη διάδοση της μολυσματικής νόσου, αν όντως πρόκειται για τέτοια, και δεν αντιμετωπίζουμε μια σειρά ανεξήγητων προς το παρόν συμπτώσεων. Η απόφαση να συγκεντρώσουμε στο ίδιο μέρος τους πληγέντες και σε κοντινό, ξεχωριστό όμως, αυτούς που βρέθηκαν σε κάποιου είδους επαφή μαζί τους άρθηκε κατόπιν σοβαρής και ωρίμου σκέψεως. Η κυβέρνηση έχει πλήρη συνείδηση των καθηκόντων της και αναμένει ότι αυτοί στους οποίους απευθύνεται το μήνυμα αυτό θα αναλάβουν επίσης, ως ευσυνείδητοι πολίτες που οφείλουν να είναι, τις ευθύνες που τους αντιστοιχούν, λαμβάνοντας υπόψη τους ότι η απομόνωση στην οποία τώρα βρίσκονται συνιστά, πέρα από τα προσωπικά συμφέροντα του καθενός, πράξη αλληλεγγύης προς το υπόλοιπο του έθνους μας. Τέλος, ζητούμε την προσοχή όλων σας στις οδηγίες που ακολουθούν: Πρώτον, τα φώτα θα παραμείνουν αναμμένα και είναι ανώφελη κάθε προσπάθεια χειρισμού των διακοπτών, δεν λειτουργούν. Δεύτερον, η έξοδος από το κτήριο χωρίς προηγούμενη άδεια συνεπάγεται άμεση θανάτωση. Τρίτον, σε κάθε θάλαμο υπάρχει ένα τηλέφωνο του οποίου μπορεί να γίνει χρήση μόνο για να ζητήσετε απ’ έξω τη διάθεση προϊόντων ατομικής υγιεινής και καθαριότητας. Τέταρτον, οι τρόφιμοι υποχρεούνται να πλένουν οι ίδιοι το ρουχισμό τους καθημερινά. Πέμπτον, συνίσταται η εκλογή υπευθύνων θαλάμου, πρόκειται επομένως για σύσταση και όχι για διαταγή […]. Εκτον, τρεις φορές την ημέρα θα τοποθετούνται κιβώτια με τρόφιμα στην πύλη της εισόδου, δεξιά και αριστερά, και προορίζονται, αντίστοιχα, για τους ασθενείς και τους εκτεθειμένους στη μόλυνση. Εβδομον, όλα τα υπολείμματα θα καίγονται […]. Ογδοον, η καύση οφείλει να γίνεται στα εσωτερικά προαύλια του κτηρίου ή στον περίβολο. Ενατον, οι τρόφιμοι είναι υπεύθυνοι για τυχόν αρνητικά παρεπόμενα της καύσης. Δέκατον, σε περίπτωση πυρκαγιάς, τυχαίας ή σκόπιμης, οι πυροσβέστες δεν θα επέμβουν. Ενδέκατον, αντίστοιχα οι τρόφιμοι δεν πρέπει να υπολογίζουν σε κανενός είδους εξωτερική παρέμβαση στην περίπτωση που εκδηλωθούν ασθένειες, όπως επίσης και απείθεια ή επιθετική συμπεριφορά. Δωδέκατον, σε περίπτωση θανάτου, οποιαδήποτε κι αν είναι η αιτία του, οι τρόφιμοι θα θάψουν χωρίς επισημότητα το πτώμα στον περίβολο. Δέκατον τρίτον, η επικοινωνία μεταξύ των ασθενών και των εκτεθειμένων στη μόλυνση θα γίνεται από τον κεντρικό κορμό του κτηρίου. Δέκατον τέταρτον, οι εκτεθειμένοι στη μόλυνση που τυχόν τυφλωθούν θα μεταβαίνουν αμέσως στην πτέρυγα των ήδη τυφλών. Δέκατον πέμπτον, η ανακοίνωση αυτή θα επαναλαμβάνεται καθημερινά, την ίδια ώρα, για την ενημέρωση των νέων εισερχομένων. Η κυβέρνηση και το έθνος αναμένουν από τον καθένα σας να εκπληρώσει το χρέος του. Καληνύχτα...

Οταν όλα τέλειωσαν και η τυφλότητα εξαφανίστηκε το ίδιο ξαφνικά όπως εμφανίστηκε, η ζωή αρχίζει να εξομαλύνεται και να λειτουργεί περίπου όπως πρώτα, σε μια σαφώς, σε σχέση με πριν, χειρότερη «κανονικότητα». Οι αμετροεπείς πανηγυρισμοί και η αιώνια ανθρώπινη απρονοησία υποχρεώνουν τον τριτοπρόσωπο χρονικογράφο της ιστορίας να παραθέσει στην προτελευταία παράγραφο του «χρονικού» του το απαισιόδοξο συμπέρασμά του με τη μορφή ενός σύντομου αναστοχαστικού διαλόγου:

...- Γιατί τυφλωθήκαμε;
- Δεν ξέρω, ίσως μια μέρα να καταφέρουμε να μάθουμε το λόγο.
- Θέλεις να σου πω αυτό που νομίζω;
- Λέγε.
- Νομίζω ότι δεν τυφλωθήκαμε, νομίζω ότι είμαστε τυφλοί. Τυφλοί που βλέπουν. Τυφλοί που δεν βλέπουν κι ας βλέπουν...

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου δεν έγραφε μόνο μυθιστορήματα. Σχολίαζε συστηματικά την αχρεία επικαιρότητα από τις θέσεις ενός συνεπούς ιδεολόγου που πάλεψε σε όλη τη ζωή για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι ίδιον των επιδημιών να αποδομούν -και μάλιστα, σε ελάχιστα εικοσιτετράωρα- τις απάνθρωπα αντικοινωνικές ιδεοληψίες των οπαδών της αόρατης -μαύρης, όπως αποδεικνύεται- χειρός της αγοράς.

Και επειδή ο κορονοϊός υποχρέωσε σε παγκόσμια κλίμακα τους παθιασμένους λάτρεις των ιδιωτικοποιήσεων και των κάθε μορφής παραγώγων τους να βγάλουν εσπευσμένα τα προσωπεία του ιερού πολέμου κατά του μεγάλου σπάταλου κράτους, για να φορέσουν κι αυτοί ιατρικές μάσκες προσώπου, ιδού ένα θερμό, καθόλου ψύχραιμο, σχόλιό του:

...Ας ιδιωτικοποιηθούν τα πάντα, ας ιδιωτικοποιηθεί η θάλασσα και ο ουρανός, ας ιδιωτικοποιηθεί το νερό και ο αέρας, ας ιδιωτικοποιηθεί η Δικαιοσύνη και ο Νόμος, ας ιδιωτικοποιηθεί και το περαστικό σύννεφο, ας ιδιωτικοποιηθεί το όνειρο, ειδικά στην περίπτωση που γίνεται την ημέρα και με τα μάτια ανοιχτά. Και σαν κορωνίδα όλων των ιδιωτικοποιήσεων, ιδιωτικοποιήστε τα Κράτη, παραδώστε επιτέλους την εκμετάλλευση υμών των ιδίων σε εταιρείες του ιδιωτικού τομέα με διεθνή διαγωνισμό. Διότι εκεί ακριβώς βρίσκεται η σωτηρία του κόσμου… Και μια και μπήκατε στον κόπο, ιδιωτικοποιήστε στο φινάλε και την που##να τη μάνα που σας γέννησε...

* Ο Ιερώνυμος Λύκαρης είναι συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων. Το τελευταίο του μυθιστόρημα «Η εκδίκηση του Ναζωραίου» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.

www.efsyn.gr

Αυτό το κείμενο εκτυπώθηκε από το hellenicvoiceny.com, στη διεύθυνση
: http://www.hellenicvoiceny.com/index.php?option=com_content&task=view&id=13610&Itemid=36